De Kasteeltoren van IJsselstein
Ontdek de kasteeltoren van IJsselstein
Van de wortels van de stad naar hedendaagse cultuur in de Loyertoren
Ooit stond hier, aan de Hollandse IJssel, een groot kasteel: Kasteel IJsselstein. Het is letterlijk de oorsprong van de huidige stad, Stein aan den IJssel. Dat nu alleen de 16e eeuwse Loyertoren nog staat, betekent niet dat er niks te beleven is. Duik in de geschiedenis, maar beleef ook hedendaagse cultuur in de IJsselsteinse Kasteeltoren!
Foto: Jelle Draper
Maquette van J. Kamhuis, Kasteel IJsselstein rond 1600 Beeldbank HKIJ
Het ontstaan van de stad IJsselstein: de vesting van Van Amstel
De heren Van Amstel spelen tussen pakweg 1100 en 1400 een vormende rol in de Nederlandse geschiedenis. Zo ook in IJsselstein. In een document uit 1279 wordt het Stein (stenen bouwwerk of burcht) voor het eerst genoemd. Dat is het jaar waarin Gijsbrecht van Amstel tot Gijsbrecht van IJsselstein benoemd wordt: heer van IJsselstein. Zijn vader, ridder Arnoud van Amstel, was in 1267 al in 't bezit van land in dit gebied: heer van Benschop en Noord-Polsbroek, maarschalk van de bisschop van het Sticht Utrecht. In 1280 werd Arnoud door graaf Floris V gevangengenomen, omdat hij een van zijn andere kastelen had verdedigd, samen met zijn broer (naamgenoot van onze Heer van IJsselstein): Gijsbrecht IV van Amstel. Die laatstgenoemde is in 1296 een van de samenzweerders tegen Floris V – waarover Joost van den Vondel in 1637 dan weer zijn beroemde toneelstuk schrijft.
Maar we blijven nog even bij het einde van de 13e eeuw. Gijsbrecht van IJsselstein trouwt, omstreeks 1280, met Bertha van Heukelom. Ze krijgen samen zeven kinderen. Als zijn oom in 1296 wordt gearresteerd voor de moord op Floris V, Graaf van Holland, wordt ook Gijsbrecht verdacht van medeplichtigheid, en opgepakt. De Hollanders belegeren ook Kasteel IJsselstein, dat een jaar lang heldhaftig wordt verdedigd door Vrouwe Bertha.
Vrouwe Bertha van Heukelom | Foto: Jelle Draper
De problemen van Gijsbrecht van IJsselstein en vooral het beleg van zijn kasteel spelen de hoofdrol in het jeugdboek van C. Joh. Kieviet: Fulco de minstreel, van Holkema & Warendorf, Amsterdam, 1892
Pas in 1308 kreeg Gijsbrecht zijn bezittingen terug, toen zijn oudste zoon Arnold trouwde met Maria van Henegouwen. Dat was ook het moment dat de bisschop Gijsbrecht toestemming geeft om in IJsselstein een parochiekerk te bouwen. Deze Sint-Nicolaaskerk wordt in 1310 ingewijd. Gijsbrecht verandert zijn familiewapen, wat we nog steeds terugzien in het wapen van de stad IJsselstein. Zo groeide onder Gijsbrechts bestuur IJsselstein uit van een stenen burcht met wat boerderijen tot een vestingstad, want de kerk en het kasteel trokken ambachtslieden aan. Met strategisch verdedigingswerk van wallen, stadsmuren, haven, graagte en poorten worden die nieuwe inwoners (ook wel 'poorters' genoemd) beschermd.
Gijsbrecht overlijdt in 1342 of 1343 en wordt door zijn zoon Arnold opgevolgd als heer van IJsselstein. Hij werd bijgezet in de door zijn kleindochter Guyote van IJsselstein opgerichte, bijzondere vier-persoons graftombe van de heren van IJsselstein in de Sint-Nicolaaskerk.
C. Pronk, Kasteel IJsselstein, 1731 Beeldbank HKIJ
Het stadswapen van IJsselstein verwijst nog altijd naar het familiewapen van Gijsbrecht van Amstel
Glorietijd & verval
De eerdergenoemde Guyote trouwde met Jan I, heer van Egmond. Met de Van Egmonds breekt een nieuw hoofdstuk aan. Zij heersen twee eeuwen over IJsselstein en de omliggende gebieden, tot Anna van Egmond trouwt met Willem van Oranje en het kasteel in bezit komt van de prinsen en stadhouders. In de videoprojectie Kasteelheren (te zien in de Kasteeltoren in het voorjaar van 2022) vertelt zij, samen met haar opa Floris van Egmond, over de reis die Floris en Maximiliaan in 1530 naar Bologna maakten, en hoe zij destijds de renaissance mee naar Nederland brachten. Dit zien we nog altijd terug aan de bijzondere Pasqualini-toren die aan de Oude Nicolaaskerk werd toegevoegd in die jaren.
In de 16e en 17e eeuw beleeft het kasteel zijn glorietijd. Na een serie ingrijpende verbouwingen is het precies wat je verwacht van een slot in de (late) renaissancetijd, compleet met gracht en met meer luxe dan verdedigingswerk. Maar in de loop van de 18e eeuw begint het verval van het kasteel. Voor 1727 verdwijnen van twee torens de daken en stort een deel van de ommuring in. Daarna storten tussen 1727 en 1731 een vleugel op de zuidwestzijde en de paleisachtige vleugel in, mogelijk door brand. Vijftien jaar later is die paleisachtige vleugel tot op kelderniveau afgebroken.
De laatste bewoner, drost Joachim Ferdinand de Beaufort, brengt in de tweede helft van de 19e eeuw nog enkele kleine wijzigingen in het interieur aan, maar de voormalige grandeur wordt nooit meer bereikt. In 1888 wordt het kasteel, op de nu nog bestaande traptoren na, afgebroken.
Eigenaren van Kasteel IJsselstein
In de historie van Kasteel IJsselstein is ook de Nederlandse geschiedenis terug te lezen. Er zijn door de eeuwen heen heel wat beroemde bewoners en eigenaren geweest. Heb je je al eens verdiept in de verschillende kasteelvrouwen? Het heldhaftige verhaal van Vrouwe Bertha inspireert IJsselsteiners tot op de dag van vandaag.
- 1267 Ridder Arnoud van Amstel
- 1279 - 1297, 1309 - 1343 Gijsbrecht van Amstel van IJsselstein en Vrouwe Bertha van Heukelom - van Amstel
- 1343 - 1364 Arnoud van Amstel, baron van IJsselstein en Maria van Henegouwen
- 1364 - 1374 Guyotte van Amstel, getrouwd met Jan I, heer van Egmond
- 1374 - 1417 Jan II, heer van Egmond en IJsselstein
- 1417 - 1421 Jacoba van Beieren
- 1421 - 1451 Willem (I) van Egmond
- 1451 - 1464 Willem (II) van Egmond
- 1464 - 1521 Frederik van Egmond
- 1521 - 1539 Floris van Egmond
- 1539 - 1548 Maximiliaan van Egmond
- 1548 - 1558 Anna van Egmond, getrouwd met Willem I van Oranje
- 1558 - 1584 Willem I van Oranje
- 1584 - 1625 Prins Maurits
- 1625 - 1647 Prins Frederik Hendrik
- 1647 - 1650 stadhouder Willem II
- 1650 - 1702 stadhouder Willem II
- 1702 - 1711 Prins Johan Willem Friso
- 1711 - 1751 stadhouder Willem IV
- 1751 - 1795 stadhouder Willem V
- 1812 jhr. mr. N. H. Strick van Linschoten
drost Joachim Ferdinand de Beaufort
(bron)
De overgebleven kasteeltoren
In het jaar voor de afbraak worden er nog foto’s en beschrijvingen vastgelegd, zoals in deze publicatie uit een voorloper van het Utrechts Nieuwsblad (1887):
“Hier vindt men een Gothisschen vierkanten traptoren, die eenig is in ons land. Daarin bevindt zich eene sierlijk steenen trap, gedekt door ribgewelven, welke op kunstige wijze zijn samengesteld. Nergens in Nederland kan de weerga van deze trap aangewezen worden.” Utrechts Provinciaal en Stedelijk Dagblad, 15 december 1887
In het kort over de Loyertoren:
Bouwjaar: omstreeks 1530
Bouwstijl: Hollands Classicisme
Opdrachtgever: Floris van Egmond
Architect: Anthonis I Keldermans of Alexander Pasqualini
Oorspronkelijke functie: traptoren van kasteel
Bijzonderheden: de gemetselde spiltrap met gotische kruisgewelven
Floris van Egmond, de grootvader van Anna van Egmond, geeft omstreeks 1530 opdracht tot de bouw van de toren. De architect wordt betwist: het zouden de Vlaamse Anthonis I Keldermans en zijn zoon Rombout II kunnen zijn, maar ook de Italiaanse Alexander Pasqualini. De familie Keldermans werd vaker door Van Egmond betrokken bij zijn (ver)bouwplannen. Ook lijkt de toren erg op de traptoren van het Markiezenhof te Bergen op Zoom, die in 1495 onder toezicht van Anthonis I gebouwd was. Aan de andere kant weten we dat Floris van Egmond in 1531, na het overlijden van Rombout II, Alexander Pasqualini in dienst nam. Die laatstgenoemde had natuurlijk ook de kerktoren van de Sint-Nicolaaskerk al op zijn naam staan.
De Loyertoren getuigt hoe dan ook van groot vakmanschap. Horizontale banden natuursteen in het metselwerk (speklagen) bepalen het uiterlijk – deze decoratievorm is een typische renaissance-ontwikkeling. Binnenin de toren karakteriseren verspringende gotische kruisgewelven de gemetselde spiltrap. Omdat de toren in de 18e eeuw dienstdoet als gevangenis, vervangt men in 1769 de bestaande gevangeniscel op de bovenverdieping door drie houten cellen. Na de Tweede Wereldoorlog wordt de toren gerestaureerd en ingericht als oudheidkamer – een voorloper van het huidige Museum IJsselstein! - met een prominente plek voor de oude cel, grote open haard en een ouderwets toilet (destijds gemak of secreet genoemd). Ook wordt de toren weer van een leien dak voorzien.
Restanten zijn verder nog her en der te vinden: in Huis Weldam is een 'haardje' uit 1687 geplaatst dat uit Kasteel IJsselstein afkomstig is en enkele consoles – dwarsbalken – uit de tweede helft van de 16e bevinden zich in het Centraal Museum te Utrecht. Bovendien is er bij Museum IJsselstein een prachtig kastje te zien, afkomstig uit het kasteel (bruikleen van het Centraal Museum).
Foto: Jelle Draper
Wat kun je tegenwoordig doen in de IJsselsteinse Kasteeltoren?
De Loyertoren maakte ooit deel uit van het Kasteel IJsselstein. Het kasteel is al in 1888 afgebroken. Het bestond uit een groot complex van gebouwen, torens en muren met een slotgracht er omheen. De fundamenten van het kasteel zitten nog steeds in de grond. En gelukkig is de toren bewaard gebleven. Bekijk de bijzonder gemetselde wenteltrap met fraaie gewelven en de torenkamer met haard, secreet (toilet) en gevangenis.
De Kasteeltoren is één van de satellietlocaties voor tentoonstellingen van Museum IJsselstein. De toren is open tijdens deze tentoonstellingen, bij speciale evenementen en op afspraak. Daarnaast vinden er in de toren educatieve projecten en voorstellingen voor basisschoolleerlingen plaats. Op dit moment zie je in de Kasteeltoren de levensgrote videoprojecties van Kasteelheren, over de reis die Floris en Maximiliaan van Egmond naar Bologna maakten in 1530.
Kasteeltoren geopend voor publiek
De Kasteeltoren is tijdens de openingstijden van het museum (woensdag t/m zondag van 13.00 - 17.00 uur) toegankelijk voor publiek - er zijn dan torenwachters aanwezig.
Vanwege de vele trappen is de Kasteeltoren helaas niet geschikt voor mensen die slecht ter been zijn. Een bezoek aan de Kasteeltoren is op eigen risico.
Foto: Bernadet de Prins
